Giữa tháng 2 năm 2016, Khi giá dầu xuống dốc, hàng loạt công ty hóa dầu lớn tuyên bố đã rút khỏi các liên doanh.[1] Gần đây hàng loạt các sự kiện xảy ra trên thế giới và trong nước đã gây ra thiệt hại to lớn về người và của. Cụ thể, Ngày 22/2/2016 Ngân hàng Thế giới (WB) công bố một nghiên cứu cho rằng virus Zika, hiện đã gây dịch bệnh tại hơn 30 quốc gia Mỹ Latinh và Caribe, có thể gây ra thiệt hại kinh tế lên tới 4 tỷ USD cho khu vực này. Vụ việc khủng bố tại Bỉ vào tháng giữa tháng 3 năm 2016 khiến cho ngành du lịch Bỉ bị thiệt hại hàng tỷ đô la do các công ty du lịch phải hủy hàng loạt các chuyến du lịch đến Bỉ. Gần đây, Vụ cá chết hàng loạt ở một số tỉnh Miền Trung được xác định là do thảm họa thiên nhiên khiến hoạt động đánh bắt cá của ngư dân, tiểu thương kinh doanh thủy hải sản, và dịch vụ du lịch biển bị ảnh hưởng và thiệt hại nghiệm trọng.
Các sự kiện này có điểm gì chung? Mỗi sự kiện đều viện dẫn đến “thế lực siêu nhiên” ngoài tầm kiểm soát của con người. Sự kiện này thường được gọi là Sự kiện bất khả kháng (“SKBKK”). Khi xảy ra SKBKK, Bên có nghĩa vụ trong hợp động hay một giao dịch cụ thể không phải thực hiên nghĩa vụ của mình với bên có quyền. Như vậy, điều khoản SKBKK đóng vai trò là sự đề phòng đối với các rủi ro do các sự kiện kinh tế, chính trị hoặc tự nhiên gây ra.
Tuy nhiên, trong thực tiễn các giao dịch, điều khoản này ít được các bên quan tâm và đôi khi không được soạn thảo kỹ nhằm phản ánh đúng những thỏa thuận của các bên. Do vậy, điều khoản SKBKK cần được soạn thảo kỹ lưỡng vì cơ quan xét xử đôi khi rất do dự trong việc xác định một sự kiện là SKBKK nếu không dựa thỏa thuận của các bên trong hợp đồng.
Việt Nam
Theo quy định pháp luật Việt Nam, “Sự kiện bất khả kháng là sự kiện xảy ra một cách khách quan không thể lường trước được và không thể khắc phục được mặc dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép.” (Điều 161 Bộ Luật Dân sự 2005). Như vậy, một sự kiện được coi là sự kiện bất khả kháng phải đáp ứng ba yếu tố sau đây: (i) phải là sự kiện xảy ra một cách khách quan; (ii) sự kiện không thể lương trước được; và (iii) sự việc xảy ra không thể lường trước được mặc dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép.
Quốc tế
Các nước theo hệ thông Dân luật (luật lục địa), đều ghi nhận SKBKK nhưng không đưa ra định nghĩa cụ thể. Thay vào đó, pháp luật các nước này chỉ đưa ra ba tiêu chí để xác định thế nào SKBKK như Việt Nam. Trong khi đó các nước theo Thông luật, không tồn tại thuật ngữ “force majeur”. Thay vào đó, pháp luật các nước này sử dụng thuật ngữ “sự làm hỏng” (frustration) hoặc “không thể thực hiện một cách hiệu quả” (impracticability). Sự khác nhau trong cách sử dụng thuật ngữ cũng bắt nguồn từ sự khác nhau trong việc xử lý trường hợp hợp đồng không được thực hiện trong một số trường hợp đặc biệt. Cụ thể, SKBKK ở các nước dân luật chỉ áp dụng khi việc thực hiện hợp đồng là không thể (impossible). Trong khi đó, frustration hoặc impracticability chỉ đơn giản đề cập sự kiện hay một điều gì đó “khác” so với nội dung mà các bên đã thỏa thuận trong hợp đồng. Do vậy, phạm vi áp dụng của frustration hoặc impracticability luôn bị giới hạn và được giải thích dựa trên nội dung của hợp đồng mà các bên đã thỏa thuận.
Theo quy định pháp luât các nước và Việt Nam, điều khoản SKBKK không phải là điều khoản bắt buộc phải có trong hợp đồng mà các bên giao dịch và không được định nghĩa rõ ràng. Do vậy, một sự kiện được coi là SKBKK sẽ phụ thuộc vào việc giải thích và quy định các bên trong hợp đồng. Nội dung điều khoản SKBKK càng chi tiết thì càng bảo vệ quyền lợi của các bên khi xảy ra SKBKK.
Lưu ý khi soạn thảo điều khoản SKBBK
Theo kinh nghiệm và thực tiễn soạn thảo, điều khoản SKBBK phải có đủ ba nội dung chính như sau: (i) liệt kệ theo hướng chi tiết các sự kiện và xác định bản chất các sự kiện được xem là SKBBK; (ii) nghĩa vụ thông báo của các bên khi SKBKK xảy ra bằng văn bản và trong khoản thời gian hợp lý; (iii) xử lý hậu quả của SKBKK như gia hạn thời hạn thực hiện nghĩa vụ; đưa ra đề xuất thương lượng lại.
Một số trường hợp thực tiễn cần lưu ý
Trong thực tế các giao dịch, một số sự kiện không đáp ứng các tiêu chí để được xác định là SKBKK, nhưng các bên vẫn thỏa thuận đây là SKBKK. Liệu thỏa thuận này có được xem là SKBKK hay không? Ví dụ, trong hợp đồng thi công xây dựng giữa chủ đầu tư và nhà thầu chính có thỏa thuận việc không thực hiện hợp đồng của bên thứ ba (nhà thầu phụ) được xem là SKBKK. Gần đây trên thị trường có một số dự án bất động sản có lợi thế vị trí đặc biệt đã tiến hành điều chỉnh quy hoạch sau khi mở bán cho khách hàng. Mục đích là gia tăng số lượng căn hộ để bán nhằm thu thêm lợi nhuận trong lúc thị trường đang phục hồi. Tuy nhiên, khi thay đổi quy hoạch dẫn đến các khách hàng đã mua căn hộ sẽ bị ảnh hưởng (hướng nhìn bị che mất, mật độ dân số gia tăng, tiện ích bị cắt giảm…). Như vậy, khách hàng có quyền khởi kiện chủ đầu tư đòi bồi thường hay không? Hành động này của chủ đầu tư có được xem là thuộc SKBKK hay không nếu trong hợp đồng mua bán giữa chủ đầu tư và khách hàng có thỏa thuận?
Như đã đề cập, nội dụng điều khoản SKBBK mặc dù ít được các bên chú trọng khi soạn thảo nhưng đây là điều khoản dự phòng rủi ro, giúp một bên giảm thiểu thiệt hại có thể lường trước được và thậm chí được bảo vệ hoàn toàn khi SKBKK xảy ra. Do vậy, người soạn thảo hợp đồng phải xem xét và nghiên cứu kỹ lưỡng quy định của pháp luật về SKBKK và soạn thảo điều khoản SKBKK theo hướng vừa tiên đoán vừa phản ánh và đáp ứng đúng thỏa thuận các bên trong hợp đồng.
Luật sư Bùi Tiến Long- Tháng 6 năm 2016